Author: Rachel Pain

Title: Geotrauma: Violence, place and repossession

Journal: Progress in Human Geography, 2021, Vol. 45(5) 972–989

DOI: 10.1177/0309132520943676

Publisher: SAGE Publications

Date of publication: 10/01/2021

Copyright © 2021, © SAGE Publications

A link to the original article as published on SAGE Journals: https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0309132520943676

გეოტრავმა: ძალადობა, ადგილი და ხელახლა ათვისება

რეიჩელ პეინი (Rachel Pain)

ნიუკასლის უნივერსიტეტი, გაერთიანებული სამეფო (Newcastle University, UK)

აბსტრაქტი

პოლიტიკური, სოციალური, ურბანული და ეკოლოგიური ძალადობით განპირობებული ფსიქოლოგიური ტრავმის მიმართ გეოგრაფიული ინტერესი მზარდია. წინამდებარე სტატია მიმოიხილავს ტრავმის დროით და სივრცით ასპექტებს, ყურადღებას ამახვილებს რა ანალიზზე აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიური, ინდიჯენისტური, ფემინისტური და ქვიარ პერსპექტივიდან. ისინი განსაზღვრავენ გეოტრავმის იდეას, კოლექტიური ტრავმებისა და გეოგრაფიული ადგილის მუდმივ გადაჯაჭვულობას. გეოტრავმის  დროითი მახასიათებლების აღწერის შემდგომ, სტატიაში განხილულია ტრავმის ურთიერთგადამკვეთი განლაგებები, რომელიც გეოგრაფებმა და სხვებმა, ერთმანეთის მსგავსად, განსაზღვრეს: მემორიალური ადგილები, რეტრავმატიზაციის ადგილები, მრავალშრიანი ადგილები, ცნობიერებაში მყარად ჩაბეჭდილი ადგილები, მობილური ადგილები, ადგილები, რომელთაც ხელახალა ითვისებენ და ადგილები, სადაც ტრავმებს იშუშებენ.

საკვანძო სიტყვები

ადგილი, წინააღმდეგობა, გადარჩენილები, ტრავმა, ძალადობა

I ტრავმის განსაზღვრება და ტრავმის გეოგრაფიები

ტრავმა, როგორც ფსიქოლოგიური და არა ფიზიკური ჭრილობა, ჩვენი დროის სენია. მიუხედავად იმისა, რომ საუკუნეების მანძილზე ტრავმულ სიმპტომებს განიხილავდნენ როგორც საომარ მოქმედებათა თანმდევ შედეგებს, სწორედ XX საუკუნეს მიიჩნევდა ბევრი იმ ეპოქად, რა დროსაც ტრავმამ თავი იჩინა, ხოლო XXI საუკუნეს კი იმ დროდ, როდესაც მას დიდი მნიშვნელობა მიენიჭა (Nguyen, 2011). ამას თან დაერთო საკითხის დასავლური სიღრმისეული გაგება და, შესაბამისად, 1990-იანი წლებისათვის ტრავმა არა მხოლოდ მედიცინისა და ფსიქიატრიის საზრუნავს, არამედ ყოველდღიურ დისკურსსა და სოციალურ მეცნიერებებში კვლევის ცალკე მდგომ დარგს წარმოადგენდა (Fassin and Rechtman, 2009; Sztompka, 2000). თავდაპირველად შეერთებულ შტატებში ომის ვეტერანების შესწავლის შედეგად აღმოჩენილი პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობის (პტსა) სახელით ცნობილი მდგომარეობა მოგვიანებით სხვა პოლიტიკური ბოროტმოქმედებებისა თუ ბავშვზე ძალადობის, გაუპატიურებისა და ოჯახური ძალადობის იდენტურ სიმპტომებს დაუკავშირდა (Herman, 1997). ნეირომეცნიერებებში, განვითარების ფსიქოპათოლოგიასა და ინტერპერსონალურ ნეირობიოლოგიაში ჩატარებული კვლევები ქმნის სამეცნიერო საფუძველს იმისათვის, რომ ნათელი მოვფინოთ ადამიანის ტვინში მომხდარ ცვლილებებს, რომელიც ხშირად ამ არასწორად გაგებული მდგომარეობის (პტსა) სახით ვლინდება (Herman, 2015; Van der Kolk, 2014). თუმცა, დიდი ხნით ადრე, ანალიზმა აფრო-ამერიკელთა და პოსტკოლონიური პერსპექტივიდან გამოააშკარავა არა სუფთად კლინიკური, არამედ ტრავმის სოციალური და პოლიტიკური საფუძველი, როდესაც რასიზმის, კოლონიზაციისა და გენოციდის კოლექტიური გამოცდილებების გრძელვადიანი და თაობათაშორისი შედეგები დოკუმენტურად ასახა (e.g., Eyer- man, 2001; Fanon, 1953; hooks, 1989; Root, 1996).

დღესდღეობით, მულტიდისციპლინური ანალიზი ზოგჯერ ურთიერთსაწინააღმდეგო ფოკუსითა და თეორიზაციით, ტრავმის ამოცნობას, ნარაციასა და მკურნალობას არის შეჭიდებული (e.g. Akbar, 2017; Alexan- der, 2012; Caruth, 2014a; Cvetkovich, 2003; Van der Kolk, 2014). ამ მრავალფეროვან დარგში გეოგრაფიული ანალიზი შედარებით ახალია, რომელიც დიდწილად ფსიქოანალიზისადმი ბოლოდროინდელი ფართო ინტერესიდან არის აღმოცენებული (Kingsbury and Pile, 2014). გეოგრაფების შედარებით მცირე ჯგუფი შეუდგა იმის გამორკვევას, თუ როგორ ყალიბდება ტრავმის შესახებ ცოდნა და გამოცდილება მეტწილად იმ კულტურული და სტრუქტურული კონტექსტის გავლენით, რომელშიც მისი ადგილსამყოფელია (e.g. Cod- dington and Micieli-Voutsinas, 2017; Loyd et al., 2018; Marshall, 2013, 2014b; Pain  et al., 2020; Pratt et al., 2015; Thien and Del Casino, 2012). აღნიშნული ანალიზი ბევრად სცილდება მენტალური ჯანმრთელობის გეოგრაფიას და მეტად უახლოვდება ტრავმას ინტიმური ძალადობის სივრცეებში, გეოპოლიტიკაში, ურბანულ ცვლილებასა და რასობრივ და კოლონიალურ ჩაგვრაში, მიგრაციაში, ბუნებრივ კატასტროფებსა და კლიმატურ ცვლილებაში. წინამდებარე სტატიის მიზანია მიმოიხილოს, თუ როგორაა შესაძლებელი ტრავმის ინდივიდუალურ გონებასა და სხეულებს მიღმა გაგება; ტრავმისა, რომელიც არა მხოლოდ აყალიბებს, არამედ ნაწილია ადგილისა, რომელიც, თავის მხრივ, ტრავმიდან აღდგენის პროცესში მოდის მოქმედებაში. ჩვენი დისკუსია აქ, გეოგრაფიაში გაწეულ შრომას აკავშირებს სოციალური მეცნიერებების სხვა დარგებში, ჰუმანიტარულ მეცნიერებებსა და სოციალურ ფსიქიატრიაში აღიარებულ ცოდნასთან. ჩვენს დისკუსიაში ყურადღება გამახვილებულია ტრავმის თეორიებზე, რომელთა ამოსავალია აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიური, ინდიჯენისტური, ფემინისტური და ქვიარ პერსპექტივა, რომლებიც ტრავმის ‘კოლექტივისტურ, სივრცით და მატერიალურ’ გაგებას ეყრდნობა (‘ნაცვლად ინდივიდუალური, დროითი და ლინგვისტური გაგებისა’) (Rothberg, 2008: 228).

დასავლურ საზოგადოებებში ‘ტრავმა’ გაცვეთილი სიტყვაა და არაერთ მნიშვნელობას ატარებს; ტრამვირებული ადამიანები და ადგილები კულტურული და პოლიტიკური განსჯისა და დავის საგნად იქცნენ (Pain, 2019). წინამდებარე სტატიაში ტერმინი ‘ტრავმა’ ზიანის მომტანი მოვლენების ფსიქოლოგიური ზემოქმედების აღსაწერად გამოიყენება, რაც ღიად გულისხმობს იმას, რომ ტრავმა შესაძლებელია განიცადოს როგორც ინდივიდმა, ისე ადამიანთა ერთობამ. კლინიკური ტრავმა, ან პტსა, მოიცავს რიგ გავრცელებულ სიმპტომებს, რომელსაც ინდივიდი განიცდის და რომელიც სერიოზული ზიანის ან შოკის ერთი ან მეტი შემთხვევის შედეგად აღმოცენდება (Caruth, 1996), თუმცა ამგვარი ტრავმის მინიმუმ სამი ფორმა მაინც არსებობს, რომელთაც ინდივიდუალური ანალიზი სჭირდება (Herman, 2015). მწვავე ან უბრალო ტრავმა ერთჯერადი გამოცდილებიდან აღმოცენდება, როგორიცაა, მაგალითად, ავტო-საგზაო შემთხვევა ან ბუნებრივი კატასტროფა და  წარმოშობს ისეთ სიმპტომებს, როგორიცაა ფლეშბექები და გამუდმებული საფრთხის მოლოდინი, რომლებიც ფართოდაა აღიარებული როგორც ტრავმული. ქრონიკული ტრავმა ზიანის დროში გახანგრძლივებული გამოცდილებებითაა გამოწვეული. ქრონიკული ტრავმა განმეორდება და/ან მრავალჯერადია, როგორიცაა რასობრივი ძალადობა და ოჯახური ძალადობა. კომპლექსური ტრავმა აგრეთვე აღმოცენდება დროში გახანგრძლივებული ზიანიდან და მოიცავს ისეთ სპეციფიკურ ელემენტებს, როგორიცაა ადრეულ ასაკში მზრუნველის მიერ ნდობის ბოროტად გამოყენება ან ძალადობა (Herman, 1992; World Health Organization, 2018). კომპლექსური ტრავმის სიმპტომატიკა მოიცავს მწვავე ტრავმისათვის დამახასიათებელ უფრო ფართოდ ცნობილ შედეგებს, თუმცა აგრეთვე შესაძლებელია რომ მან გამოიწვიოს დეპრესია, სუიციდურობა, ცვლილებები თვით-აღქმაში და ფუნქციონირების სირთულეები ცხოვრების მნიშვნელოვან სფეროებში. ტრავმის ეს ორი ფორმა უფრო ხანგრძლივად გრძელდება, ნაკლებად ექვემდებარება ტრადიციულ მკურნალობას და მათი გამოცდილება მეტადაა დამოკიდებული გარემოებებზე გრძელვადიან პერსპექტივაში.

წინამდებარე კვლევის შესწავლის საგანს წარმოადგენს ქრონიკული და კომპლექსური ტრავმა, რომელიც მეტად სავარაუდოა რომ კოლექტიურად იქნას განცდილი. კრიტიკულ თეორიებს თან გასდევს საერთო ხაზი, რომ პტსა მეტისმეტად შეზღუდულ ჩარჩოს წარმოადგენს, რომელსაც ტრავმა ინდივიდუალურ სიმპტომებამდე და ტანჯვამდე დაჰყავს. გადარჩენილთა შეფასებები შესაძლოა დრამატულად განსხვავდებოდეს ფსიქიატრიულ პროფესიებში მომუშავე ადამიანების შეფასებებისაგან (იხ. Tamas, 2011): მაგალითისათვის, რადიკალური ფემინისტური ანალიზი სიმპტომებს ადგილს უცვლის და მათ გამკლავების სტრატეგიებად განიხილავს (Burstow, 2003; Gilfus, 1999). და როგორც შემდგომ ვიხილავთ, ანალიზი აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიური და ქვიარ პერსპექტივიდან ყურადღებას ამახვილებს იმ გაფანტულ ზიანზე, რომელიც ტრავმას მოაქვს სოციალური ურთიერთობებისათვის, რომლის ნაწილებიც ვართ, და სივრცეებისათვის, რომლებშიც ვბინადრობთ, ისევე როგორც წინააღმდეგობაზე, რომელიც კოლექტიური გამოცდილებიდან აღმოცენდება (e.g. Brown, 2004; Cvetkovich, 2003; Fanon, 1953; hooks, 2003). ტრავმა არ გახლავთ უცვლელი მდგომარეობა, რომელშიც მსხვერპლი წარსული გამოცდილების მუდმივი განმეორების ციკლშია გაჭედილი. იგი არც პროფესიონალურ მკურნალობასთან ერთად უმჯობესდება. როგორც აღნიშნული და სხვა ავტორები ამტკიცებენ, არსებობს პოლიტიკური იმპერატივი ტრავმის ჩვენეული გაგების დემედიკალიზაციისთვის.

სტატია გეოტრავმის იდეის გაცნობით იწყება, რომელსაც მე გთავაზობთ, როგორც ტრავმის სივრცითი ანალიზის ჩარჩოს, რომელშიც გამოყოფილია გეოგრაფებისა და სხვათა მიერ ჩატარებულ ანალიზებში გამოვლენილი მკაფიო მახასიათებლები და რომლებიც მოგვიანებით სტატიაშია განვითარებული. შემდგომ, სტატიაში განხილულია კონცეპტუალური საფუძველი, რომელიც პირველ რიგში გაგვაცნობს ცოდნას, რომელიც ტრავმას განიხილავს როგორც კოლექტიურსა და მრავალმასშტაბიანს, განსაკუთრებით იმ პერსპექტივებს, რომლის ამოსავალიც არის აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიური, ინდიჯინისტური, ფემინისტური და ქვიარ თეორიები, რომლებიც მიუთითებენ, რომ ტრავმა სტრუქტურულ დონეზე იწარმოება. ტრავმის შესახებ ამ მოცულობით შრომებში გეოგრაფების ჩართულობა შედარებით შეზღუდულია. აღნიშნული პერსპექტივები ტრავმის გაგებაში გადარჩენილთა ცოდნისა და გამოცდილების როლის საკითხს წამოჭრიან. სტატია ყურადღებას ამახვილებს გეოტრავმის დროითობაზე, რაც აღნიშნული პერსპექტივების თანახმად უფრო კომპლექსურია, მათ შორის, განხილულია ისიც, თუ როგორ  განმეორდება ტრავმა და ზემოქმედებს რეტრავმატიზაციაზე სხვადასხვა მასშტაბით. შემდეგ, სტატიაში განხილულია ტრავმასა და ადგილს შორის კავშირები; აქ გამოყოფილია შვიდი ურთიერთგადამფარავი ‘განლაგება’ ან ლინზა, რომლითაც, გეოგრაფიასა თუ სხვა დარგებში არსებულ კვლევებში, ტრავმასა და ადგილს შორის კავშირია დანახული: მემორიალური ადგილები, რეტრავმატიზაციის ადგილები, მრავალშრიანი ადგილები, ცნობიერებაში მყარად ჩაბეჭდილი ადგილები, მობილური ადგილები, ადგილები, რომელთაც ხელახლა ითვისებენ  და ადგილები, სადაც ტრავმებს იშუშებენ. ბოლოს, განვიხილავ თუ რა შედეგები მოჰყვება იმას, თუ როგორ ტარდება კვლევები ტრავმის გეოგრაფიების შესასწავლად, დასკვნით ნაწილში კი გეოტრავმის ჩარჩოს შემუშავებას დავუბრუნდები.

II გეოტრავმა

გეოგრაფებისათვის განსაკუთრებით საინტერესოა წარმოდგენა, რომ ტრავმა არა მხოლოდ ადამიანების გონებასა და სხეულებში ბინადრობს, არამედ გარსშემორტყმულ სოციალურ, გარემოსთან დაკავშირებულ და სტრუქტურულ კონტექსტებშიც. ბონდისათვის ფსიქოანალიზი სავსეა სივრცითი კონცეფციებით, რომლებიც გვთავაზობენ ხედვას იმის შესახებ: „თუ როგორ ხდება, რომ ის, რაც ჩვენი გონების მიღმა ხდება, მათ შორის სხვა ადამიანები (ან მათი ნაწილები), კულტურები, რომლებშიც ვიბადებით და მატერიალური ერთეულები, რომელიც გარს გვარტყია, შემოდის გონებაში და ის, რაც შიგნითაა, გადის გარეთ (Bondi, 2014: 65).”

ტერმინს ‘გეოტრავმა’ მე ვიყენებ როგორც ტრავმის განსხვავებული ფორმების სივრცითი ანალიზის ჩარჩოს. იგი ფსიქოანალიტიკური თეორიის ძირითად დოგმას ეყრდნობა, რომ ტრავმა გარეთ და შიგნით ცოცხლდება (Freud, 1954; Laplanche, 1992) სხვასთან ურთიერთობაში, რომელიც როგორც ტოპოგრაფიული, ისე ტოპოლოგიურია (Blum and Secor, 2014). მაგრამ მთავარი გახლავთ ის, რომ გეოტრავმის აქ წარმოდგენილ ინტერპრეტაციაში, ტრავმის შედეგად მიღებული პროცესები განიხილება არა ინდივიდუალურ, არამედ სოციალურ და კოლექტიურ დონეზე. გეოტრავმა აღწერს მრავალმასშტაბიან, ურთიერთგადამკვეთ ორმხრივ ურთიერთობას ტრავმასა და ადგილს შორის. ხანგრძლივ სტრუქტურულ ანალიზზე დაყრდნობით, იგი ყურადღებას ამახვილებს მჩაგვრელი ძალაუფლებრივი ურთიერთობების როლზე, რომელიც გავრცელებულია ტრავმის სხვადასხვა კოლექტიურ ფორმაში. იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს ცხოვრებისეულ გამოცდილებებს, ტრავმის ნარატივში გადარჩენილების ექსპერტებად რეპოზიციონირებას და აღიარებს შრომას, რომელიც საჭიროა გასწიო გაძევების შემდგომ სივრცის ხელახლა ათვისებისათვის. ტერმინი შიგადაშიგ ჩნდებოდა ეკოლოგიის ფილოსოფიასა და ლიტერატურის ანალიზში. არსებითი დათქმა გახლავთ ის, რომ წინამდებარე ანალიზი უარყოფს ლენდის, ნეო-ფაშისტი ფილოსოფოსის მიერ შემოტანილ „გეოტრავმატიკას“ (იხ. Burrows, 2018). ამის ნაცვლად ტერმინი ორიენტირებულია კრიტიკულ და განმათავისუფლებელ საზოგადოებრივ გეოგრაფიაზე. სხვა ადგილას, „გეოტრამვა“ გამოუყენებიათ ადამიანებსა და გარემოს შორის ურთიერთდამოკიდებული ურთიერთობების აღსაწერად (Gasser, 2015), რომელიც მოიცავს ‘ძალადობრივი მარკირების პროცესებს... და კვალს, რომელსაც ასეთი ქმედებები ტოვებს’ (Merola, 2014: 123): ტრავმა ერთდროულად არსებობს ფსიქიკასა და მატერიალურ სამყაროში. ბუნება არ განიხილება როგორც უბრალოდ ადამიანური ძალადობის ობიექტი, არამედ, რაკი გარეშე ეკოლოგიური ურთიერთობები წინდაწინვე ადამიანური სამყაროს ნაწილია, ძალადობა კაცობრიობას უბრუნდება (Matts and Tynan, 2012). მე აქ ყურადღებას ვამახვილებ ადამიანის მიერ შექმნილ ადგილებსა და გარემოს, ტრავმას, რეტრავმატიზაციასა და ხელახლა ათვისებას შორის კავშირებზე.

ამდენად, გეოტრავმა აღწერს ადგილის კავშირებით ჩაჭიდებას ტრავმის გამოცდილებასა და ზეგავლენასთან. ‘ჩაჭიდება’, როგორც არსებითი სახელი, მიუთითებს ადგილსა და ტრავმას შორის ჩავლების, როგორც გადაჯაჭვის მექანიზმის ორმხრივობაზე, ხოლო როგორც ზმნა, ‘ჩაჭიდება’ გულისხმობს რომ ჩავლება განგრძობითია და მუდმივად იქმნება და მეორდება. შესაბამისად, ტრავმირებული ადამიანების ერთობებისა თუ ერების სივრცობრივ კონტექსტებსა და კავშირებს შეუძლიათ სხვადასხვაგვარად შეუნარჩუნონ ადგილი ტრავმას, წვლილი შეიტანონ რეტრავმატიზაციაში ან ხელი შეუწყონ თავისუფლების განმტკიცებას და ტრავმული მოვლენების შემდგომ ცხოვრების აღდგენას. თავის მხრივ, ტრავმა და ტრავმირებული ადამიანები ამ კონტექსტებსა და კავშირებს ცვლიან, მაგრამ ისე რომ ეს  პროცესები არც თუ ისე თვალსაჩინოა. მაგალითისათვის, ზოგიერთი უახლესი გეოგრაფიული ნაშრომი ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ტრავმის განსხვავებული ფორმები ხშირად თანაარსებობენ და შეერევიან ერთმანეთს, მაგალითად როდესაც ტრავმის მრავალი შრე ერთმანეთს ედება რასობრივი და ნეოლიბერალური მიტაცების პირობებში (იხ. Akbar, 2017; Cahill et al., 2019; Mountz, 2017; Pain, 2019; Till and Kuusisto-Arponen, 2015), მაშინ როცა სხვა ნაშრომები იკვლევენ ტრავმის მობილობას, როდესაც ის გადაადგილდება და ცვლის ადგილებს შორის კავშირებს (Coddington and Micieli-Voutsinas, 2017; Pratt et al., 2015).

აქ წარმოდგენილი ტრავმის იმ სივრცითი კავშირების მიმოხილვა, რომელიც თან სდევს ძალადობის განსხვავებულ ფორმებს, არაერთ ინტერპრეტაციას ეყრდნობა. იგი მოიცავს გეოგრაფებისა და სხვა მკვლევრების ნაშრომებს, რომელთაგან ერთნი იყენებენ ტერმინს „ტრავმა“, სხვები კი არა, მაგრამ მათი ნაშრომები ბევრს ამბობენ ტრავმულ გამოცდილებაზე, ადგილსა და მეხსიერებაზე. სტატიის დასასრულს გეოტრავმა ილუსტრირებულია ტრავმის „განლაგებების“ სახით: ტრავმის ადგილთან კავშირი, დანახული სხვადასხვა კუთხიდან.

III ტრავმის მასშტაბები და სტრუქტურირება

აღნიშნულ ნაწილში აქცენტი კეთდება ცოდნაზე, რომელსაც კლინიკური და ინდივიდუალიზებული ანგარიშებიდან ტრავმის ანალიზის ფოკუსი გადააქვს ტრავმის მასშტაბზე თუ მის თეორიზებაზე როგორც მდგომარეობის, რომელსაც ერები, საზოგადოებები და სოციალური ჯგუფები განიცდიან. წინამდებარე თავის მოცულობითი ნაწილი გაგვაცნობს იდეებს აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიური, ინდიჯენისტური, ფემინისტური და ქვიარ პერსპექტივიდან ჩატარებული კვლევებიდან, რომელსაც ფუნდამენტური მნიშვნელობა ენიჭება გეოტრავმის ჩარჩოს შექმნისათვის. თუმცა, მე ვიწყებ უახლესი ნაშრომებიდან, რომლებიც აგრეთვე მიჰყვება ტრავმის კოლექტიურ ბუნებას, მაგრამ მეტწილად უგულებელყოფს ადრეული სტრუქტურული პერსპექტივების მიგნებებს.

1 კულტურული ტრავმა და მისი ლიმიტები

ტრავმის დასავლური თეორია უმეტესწილად - მათ შორის ისიც, რომელიც ტრავმას კოლექტიურ ფენომენად განიხილავს - კვლავაც მეტწილად წარმოგვიდგენს ტრავმას როგორც იზოლირებულად აღმოცენებულ მოვლენას, რომელიც ნაპრალს აჩენს იმას შორის რაც იყო მანამდე და რაც არის შემდგომ. თუკი ჩვენ ინდივიდუალურ გამოცდილებასთან პირდაპირ პარალელს გავავლებთ, აღნიშნული მოდელი უფრო უკეთ აღწერს მწვავე, ვიდრე ქრონიკულ თუ კომპლექსურ ტრავმას (იხ. მაგალითად, Caruth, 1996). გეოგრაფებისათვის ნაცნობ ერთ მაგალითს, რომელიც ტრავმის კვლევის რენესანსისას უფრო დიდი პოპულარობით სარგებლობდა, წარმოადგენს კულტურული ტრავმის იდეა, რომელიც განისაზღვრება როგორც ‘კულტურულად განსაზღვრული და ინტერპრეტირებული შოკი... [გამოწვეული] ზიანისაგან, რომელიც მასშტაბური სოციალური, და არა ბიოლოგიური, ცვლილების შედეგად საზოგადოების კულტურულ ქსოვილს მიადგა’ (Sztompka, 2000: 449–50). აუცილებელი არ არის, კულტურული ტრავმა გულისხმობდეს იმას, რომ ტრავმის მდგომარეობა იმ ადამიანების გონებასა და სხეულებში ბინადრობს, ვისზეც ამგვარმა ცვლილებებმა იქონია ზეგავლენა, არც მიზეზობრივი მოვლენებია გაგებული როგორც თავისი არსით ტრავმული (Alexander et al., 2004). ნაცვლად ამისა, აქცენტი კეთდება მედიაციის პროცესზე, სახელდებასა და ნარატივიზაციაზე ისე, რომ ტრავმა გადაიქცევა მეტაფორად იმისა, თუ როგორ განსაზღვრავს საკუთარ თავს ჯგუფი თუ ერი. მაგალითისათვის, 2001 წლიდან, დასავლურ სამიზნეებზე განხორციელებული ტერორისტული თავდასხმები სხვადასხვა დაინტერესებულმა მხარემ პოლიტიკური და კულტურული შეჭიდულობის დანიშნულებით გამოიყენა (Edkins, 2003; Hutchison, 2010; Hutchison and Bleiker, 2008), ისევე როგორც არაერთმა პოლიტიკურმა გეოგრაფმა შეაფასა აღნიშნული მოვლენები როგორც ტრავმული.

კულტურული ტრავმის ადრეულმა კონცეფციებმა, როგორიცაა აირმანის (2001), როდესაც ის მონობის მემკვიდრეობის შესახებ საუბრობს და ის, რასაც ცვეტკოვიჩი (1995) ქვიარ კვლევაში აყალიბებს, წინა პლანზე წამოსწია მატერიალური და ისტორიული ბრძოლები, რომელიც მრავალი ტრავმის საფუძველში გვხვდება. თუმცა იქ, სადაც დიდი აქცენტი ტრავმის რეპრეზენტაციულ განზომილებებზე კეთდება, ინტერპრეტაცია კიდევ უფრო შორდება გადარჩენილთა გამოცდილებებსა და ძალადობრივი მოვლენების მოგონებებს. მონათესავე კონსტრუქტები, რომელიც ტრავმას შთამბეჭდავ ნაპრალად განიხილავს, განსხვავებულ დარგებშიც გვხვდება. მაგალითად, ლაჰუდისა და კოლეგების (2010) პოსტ-ტრავმული ურბანიზმის ცნებაში აქცენტი კეთდება კატასტროფულ მოვლენებზე, რომლებიც ქალაქებში ინფრასტრუქტურის დროებით მოშლას იწვევენ და ტრავმა კონცეპტუალიზებულია როგორც ახალი და მოულოდნელი ფენომენი. აქ ტრავმული იერიში დიდწილად გაგებულია როგორც ქალაქიდან მომდინარე, და არა როგორც უსამართლო ძალადობა, რომელსაც თავად ურბანულ-პოლიტიკური მანქანა ეწევა (იხ. Pain, 2019). არსებობს რიგი ნაშრომებისა კულტურული, გეოპოლიტიკური და ურბანული ტრავმის შესახებ, რომლებიც ჰაერში გამოკიდებულს ტოვებენ უცნაურ ვარაუდს, რომ ამგვარ რღვევებამდე სამყარო განიცდებოდა როგორც არსებითად უსაფრთხო და მართვადი (Gilfus, 1999), და ის მიჰყვება თეორიზების ხაზს, რომელიც ‘მოცემულ ისტორიულ და პოლიტიკურ კონტექსტში ტრავმის სპეციფიკაციების ერთ შრედ ჩაპრესვას’ რისკავს (Cvetko- vich, 2003: 19).

2 სტრუქტურული ტრავმა

ანალიზმა აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიური და ინდიჯენისტური პერსპექტივიდან  გააკრიტიკა ცალკეული მოვლენით გამოწვეული ტრავმის მოდელი, რომელიც თეთრკანიანი ევროპელების ტანჯვას ანიჭებს უპირატესობას და ტრავმის დეპოლიტიზირებასა და დეისტორიზაციას ეწევა (Andermahr, 2015; Fassin and Rechtman, 2009). სანაცვლოდ, ტრავმის პოსტკოლონიური თეორია მიუთითებს, რომ მრავალი კოლექტიური ტრავმის საფუძველში კოლონიალიზმის, რასიზმისა და კაპიტალიზმის ძალადობა ძევს (Mbembe, 2010): კოლექტიური ტრავმების უმეტესობა ვერ იქნება გაგებული როგორც მეტაფორული ან როგორც მხოლოდ მეხსიერებაში გაცოცხლებული, არამედ როგორც ზიანის მატერიალური და ხორცშესხმული გამოცდილებები (Visser, 2015). ფენონი (1953), ანტი-კოლონიური ომის დროს ალჟირში მომუშავე ფსიქიატრი, რასიზმის საკუთარ გამოცდილებებზე დაყრდნობით და ჯარისკაცებსა და მოქალაქეებზე ომის ფსიქოლოგიურ ზეგავლენაზე დაკვირვების შედეგად ხაზს უსვამდა ამგვარ კავშირებს და ტრავმას განიხილავდა როგორც პოლიტიკურად განპირობებულ ფენომენს. ფენონის მსგავსად, მკვიდრმა ამერიკელმა სოციალურმა მუშაკმა და აკადემიკოსმა ბრეივ ჰარტმა (2000) გამოყო სათემო ტრავმა, რომელიც ისტორიულად მოუშუშებელ გლოვას მკვიდრი ამერიკელების თანამედროვე მდგომარეობასთან აკავშირებს.

ფემინისტური და ქვიარ სწავლება აგრეთვე მიიჩნევს, რომ ტრავმის ბირთვში სოციალური და პოლიტიკური კავშირები ძევს, რამაც მეოცე საუკუნეში გადატრიალება მოახდინა და დასვა შეკითხვა, თუ ვის ტრავმას ენიჭება მნიშვნელობა თეორიზაციასა და მკურნალობაში, ვინ ჰყვება ტრავმის შესახებ და ვინ სდუმს, ვინ წყვეტს ტრავმა მატერიალურია თუ არამატერიალური და ვისი წარმოდგენები იმსხვრევა ტრავმის შედეგად (Gilfus, 1999). აღნიშნულმა სწავლებამ და აქტივიზმმა საკვანძო მემკვიდრეობა შექმნა, რაკი ეჭქვეშ დააყენა  ის, თუ რა შეიძლება მივიჩნიოთ ლეგიტიმურ ტრავმულ მოვლენად (Burstow, 2003; Humphreys and Joseph, 2004); მაგალითად, ცვეტკოვიჩი (1995) კულტურულ ტრავმას სახეს უცვლის და მიიჩნევს, რომ იგი უმცირესობათა ჯგუფებისათვის  არა უჩვეულო და მოულოდნელი, არამედ ყოვლისმომცველია. შესაბამისად, გადარჩენილების წარმოდგენა, რომ სამყარო მუდმივი საფრთხითაა სავსე, თავისი არსით რაციონალურია და არა დამახინჯებული, და, ამგვარად, იმის ნაცვლად რომ პასუხები ფსიქიატრიაში ვეძიოთ, თეორეტიკოსები გვთავაზობენ რომ ‘საგულდაგულო დემედიკალიზაციას’ მივყოთ ხელი (Burstow, 2003: 1301). კერძოდ, სწორედ გენდერულ, რასისტულ და ჰომოფობიურ ნიადაგზე ძალადობის გამოცდილებების სიხშირე აყენებს ეჭვქვეშ დაშვებას, რომ ტრავმას წინ უსწრებს დაცულობა ან შემდგომ მოჰყვება  შეჭიდულობა (Root, 1996). იმას, რასაც ბრაუნი (1995: 107), რუტის ადრეულ ნაშრომებზე დაყრდნობით, ქალებსა და არაჰეტერონორმატულ ადამიანებზე ‘ჩაგვრის ტრავმაგენურ გავლენას’ უწოდებს, წარმოიშობა, რადგან ბოროტმოქმედი ხშირად ჩვენს გვერდით, ჩვენს სიახლოვესაა; იგი ვიღაც უცხო არ არის, რომელიც გარედან ახორციელებს თავდასხმას (Herman, 1997): ‘მას უბრალოდ სააშკარაოზე გამოაქვს სენი, რომელიც ლატენტურია... მისი აშკარა ნორმალურობა სინამდვილეში უნდა ჩანდეს როგორც გაფრთხილება, რომ ამ კულტურაში რაღაც შემაძრწუნებლად ცუდი განიხილება ნორმად’ (Vogel, 2009: 5). ამგვარად დანახული ტრავმა აშკარად შეუმჩნეველია.

ისტორიული მოვლენები, შესაძლოა, ტრავმის წარმოქმნის მიზეზად იქცნენ, მაგრამ ისინი ძალადობრივ აწმყოს უბრალო აჩრდილებად როდი დაჰყვებიან. მაგალითისათვის, კოლონიური ძალადობა ნეო-კოლონიალისტურ სახელმწიფოთა ქმედებებში და მკვიდრი მოსახლეობის ერთობებსა და ოჯახებზე უწყვეტ კონტროლსა და ინტერვენციაში აისახება (Clark, 2016). შავკანიანმა მკვლევრებმა მოახდინეს შეერთებულ შტატებში მონობის როგორც ფსიქიკური მოვლენის თეორიზება, რომლის ხსოვნაც აფრო-ამერიკულ თემში თაობიდან თაობას გადაეცემა (DeGruy, 2005; George, 2016) და რასისტული ძალადობის ხშირი რეპროდუცირება ზეგავლენას ახდენს აფრო-ამერიკელთა კოლექტიურ და ინდივიდუალურ ფსიქოლოგიაზე (hooks, 2003). შეერთებულ შტატებში ურბანული ტრავმის აკბარისეულ (2017) შეფასებას თან გასდევს უწყვეტი რასისტული დისკრიმინაცია, ისე, რომ ისტორიული სისასტიკე ეხმიანება სიღატაკის, არასათანადო საცხოვრისის და ძალადობის მდგომარეობას. აკბარი ამტკიცებს, რომ განათლების სისტემა, პოლიციის საქმიანობა და პატიმრობა ტრავმის მზარდი მდგენელია (იხ. აგრეთვე Gil- more, 2007; McKittrick, 2006). გავრცელებული ყოველდღიური მიკროაგრესიების კუმულაციური გავლენა აგრეთვე ემსახურება რასობრივი ტრავმის რეგენერაციას, რის შესახებაც შთამბეჭდავადაა მოთხრობილი ჯოუნსის (2019) ანგარიშში ‘ვაჭრობა, როდესაც შავკანიანი ხარ’.

ძალადობის ქრონიკული და რუტინული ფორმებით განპირობებულ სტრუქტურულ ტრავმას საზოგადოებაში ფართოდ გავრცელებული სიმპტომები აქვს, რომელსაც ‘ინდივიდი (ან პოპულაცია) ნორმატიული სუბიექტურობის ჰეგემონურ პრინციპს მიღმა გადაჰყავს’. ტრავმისადმი დასავლური კულტურული დამოკიდებულებები მოიცავს საყოველთაო გაუგებრობასა და დადანაშაულებას და გავრცელებული ნარატივი კი, რომელშიც ტრავმირებული ადამიანები პასიურ განმეორებაში არიან გაჭედილნი, მათ გამოცდილებასა და აგენტობას უარყოფს (Alcoff and Gray, 1993; Paper Dolls Research Group, 2019) და, ამგვარად, გადარჩენილებს ყოველდღიურად უწევთ ტრავმის ბუნებისა და ტრავმის გამოცდილების შესახებ კულტურულ ნორმებსა და ისტორიებში გზის გაკვლევა (Pain et al., 2020). სახელმწიფო ზომები და ღონისძიებებიც ტრავმის მდგენელებია როდესაც იგი ძალადობის ნორმალიზებას ახდენს ისე, რომ სახელმწიფო ინდივიდუალურ მოძალადესთან ერთად ძალადობის თანამონაწილეა (Wright, 2011), როდესაც საქმე გვაქვს ‘ინსტიტუციურ ღალატთან’ და სამართლის აღსრულება ვერ ხერხდება (Platt et al., 2009), როდესაც მოშუშებისა და აღდგენის შესაძლებლობები სახელმწიფოს სიხისტის გავლენით რთულდება (Pain, 2019; Sanders- McDonagh et al., 2016). საზოგადოებასა და კულტურაში ტრავმისადმი გავრცელებული დამოკიდებულებები ხშირად ზრდის და განავრცობს ტრავმის მატერიალურ და ხორცშესხმულ გამოცდილებებს, რათა ის უფრო საზიანო და მუდმივ მდგომარეობად გარდაქმნას (Burstow, 2003).

ტრავმის სოციალურ ბუნებაზე ყურადღების გამახვილების მიუხედავად, ნაშრომები აფრო-ამერიკელთა, პოსტკოლონიურ, ქვიარ და ფემინისტურ პერსპექტივებზე დაფუძნებულ თეორიაში ინტიმურსა და კოლექტიურს შორის ნებისმიერ ბინარულობას უარყოფს. ეს ცხადად ჩანს ოჯახური ძალადობისა და საბრძოლო მოქმედებათა ფსიქიკური ბუნების ფემინისტურ კვლევაში (Pain, 2015), კოლონიზაციისა და ოკუპაციის პროცესში კოლონიზებული ხალხების შეხედულებებისა და მოსაზრებების სიღრმისეულ ცოდნაში (Marshall, 2014a; Thiong’o, 1986), პოლიტიკური წამების ‘მომაკვდინებელ ინტიმურობაში’, რომელიც მიზნის მისაღწევად ფსიქოლოგიურ ტაქტიკებს მიმართავს (Schwab, 2010). გარდა ამისა, ტრავმის დასავლურ თეორიას აკრიტიკებენ ისეთ ნეგატიურ ეფექტებზე აქცენტის გაკეთებისათვის, როგორიცაა მელანქოლია და სიმყიფე, რომელიც იდენტობებსა და სათემო სულს ასუსტებს; ანალიზი სხვა წყაროებიდან ყურადღებას ამახვილებს გამძლეობაზე, გადარჩენაზე, მოშუშებასა და აქტივიზმზე (Visser, 2015), რასაც სტატიის დასასრულს გავეცნობით. აღნიშნული ნაშრომები, ერთად აღებული, მიუთითებენ, რომ ტრავმის თეორია, სწორედ ისე, როგორც ტრავმის მკურნალობა, შესაძლოა თავისთავად იქცეს ტრავმის ხელახლა გამოწვევის არეალად (Caruth, 2014a; Nguyen, 2011) - თვალსაზრისი, რომელსაც კვლევის პროცესში მნიშვნელობა ენიჭება და რომელსაც აგრეთვე დავუბრუნდები.

გეოგრაფების ჩართულობა მოცულობით შრომებში შედარებით შეზღუდულია. თუმცა, თუ ჩავუღრმავდებით, ნათელი გახდება, რომ ტრავმისადმი ინტერესის მხრივ გადაკვეთის წერტილები არსებობს და სივრცითი კონტექსტი, რომელშიც ვმუშაობთ, თეორიული მიმართებების სიმრავლითაა განმსჭვალული.  მაგალითებს შორის, რომლებშიც ღიად ჩანს აღნიშნული პერსპექტივები, არის პრატისა და კოლეგების (2015) ანგარიში ტრანსკოლონიური ტრავმის შესახებ, რომელიც პოსტკოლონიური ტრავმის თაობაზე ლიტერატურას ეფუძნება, მაშინ როცა პალესტინაში ტრავმის შესახებ მარშალის (2013, 2014b) ნაშრომი საველე და ანტი-ოკუპაციური პოზიციიდან ახდენს თეორიზებას. იგივენირად, ლოიდი და კოლეგები (2018) ყურადღებას ამახვილებენ თუ როგორ ახდენს ტრავმირებული ლტოლვილების მედიკალიზაცია მათი ტრავმის და მათი როგორც გეოპოლიტიკური სუბიექტების სახელმწიფოში ინკლუზიისა თუ ექსკლუზიის დეპოლიტიზებას. ტამასის (2011) ოჯახური ძალადობის ბრწყინვალე კვლევა კრიტიკულად განიხილავს რიგ ფემინისტურ და სხვა პერსპექტივებს. თუმცა, ზემოთ მოყვანილ არგუმენტებთან ყველაზე მეტი სინერგია გვხვდება აფრო-ამერიკელთა პერსპექტივიდან დაწერილი გეოგრაფიის მზარდ დარგში, რომელიც მათთან დაკავშირებულ ჩარჩოებს ავითარებს (e.g. McKittrick, 2011; Jones, 2019). ტანჯვის გაფეტიშებისა და ობიექტიფიკაციის ნაცვლად, აფრო-ამერიკელთა პერსპექტივიდან დაწერილი გეოგრაფია საკითხს სხვაგვარად უდგება და ყურადღებას ცხოვრებისეულ გამოცდილებასა და წინააღმდეგობაზე ამახვილებს, რაკი ხელს მიჰყოფს ანალიზს, რომელიც ტაკის (2009: 409) სიტყვებით გვერდზე დებს ‘ზიანზე ცენტრირებულ კვლევას’.

IV წელვადობა და შრეების ერთმანეთზე დაშენება: ტრავმის სხვადასხვა დროითობა

აღნიშნული სტრუქტურული ანგარიშები ართულებს კითხვებს, რომელიც ტრავმის სხვადასხვა დროითობის გარშემო არსებობს. ტრავმა ყოველთვის განიხილებოდა როგორც ლატენტური, დროითი დაყოვნება, რომელიც ძალადობრივ მოვლენებსა და ფსიქოლოგიური ზიანის მანიფესტაციას შორის არსებობს (Fassin and Rechtman, 2009); მართლაც, ფროიდისათვის მოვლენა ტრავმული ხდება და ინტერნალიზდება მაშინ, როდესაც თავდაპირველი ტრავმული გამოცდილება ხელახლა განიცდება (Freud, 1954). ინტერნალურსა და ექსტერნალურს შორის ეს ურთიერთქმედება დროთა განმავლობაში მნიშვნელოვან დიალექტიკად იქცა ფროიდის გვიანდელ და შემდგომ უკვე სხვა ფსიქოანალიტიკოსების შრომებში (Bondi, 2014). ტრავმა განიხილებოდა როგორც ‘შემდგომითობის’ ახალ დროით მონაკვეთში მდებარე (Laplanche, 1992), რაც ტრავმირებული ადამიანების ცხოვრებისეულ მდგომარეობად გარდაიქმნება, წინსვლა ფერხდება, რაკი შიშის მომგვრელი ასოციაციები დროისა და სივრციდან ამოფესვილი რჩება (Van der Kolk and Van der Hart, 1995). როგორც მაკგი-ჩანი (2014: 829) პირველი მსოფლიო ომის ისტორიული გეოგრაფიის მიმოხილვაში ამბობს, ტრავმა ‘უწინ-ს და ახლა-ს შორის დროისა და მანძილის კომპლექსურ ამოშლას’ განაპირობებს.

მოგვიანებით, მეოცე საუკუნეში, ტრავმის დროითობის განსხვავებული გაგებები  გაჩნდა, რომელიც კოლექტიური გამოცდილებების შესახებ მზარდ ცნობიერებას ასახავდა, იერარქიული დაქვემდებარების პერსპექტივებზე დაყრდნობით (როგორც უკანასკნელ ნაწილში ვიხილეთ), და ტრავმის ქრონიკული და კომპლექსური ფორმების აღიარებას ეფუძნებოდა (Herman, 1992). ტრავმა, როგორც გაუთვალისწინებელი, არამყარი და მრავალმასშტაბიანი, ამჟღავნებს ‘წარსულსა და შესაძლო მომავალში ყოფნის მრავლობით ბმას დროსთან’ (Till, 2012a: 22). მორიგანისათვის (2017: 50–1), რომელმაც ბავშვობაში ძალადობა გადაიტანა, ‘ტრავმული დროის უცნაურობა’ გულისხმობს იმას, რომ დროის როგორც ‘მარტივი, ორგანიზებული მსვლელობის’ განცდის ნაცვლად ‘...მომავალი და წარსული მჭიდროდ გადაეჯაჭვება ერთმანეთს და აწმყო მათი შერწყმის შედეგად წარმოიქმნება’. ტრავმული დრო ერთდროულად განიცდება როგორც წარსული და წინმავალი, რომელიც აწმყო და სამომავლო გარემოებებში ეძებს ნიშნებს, რომ საფრთხე ხელახლა ჩნდება (Morrigan, 2017). ფრაგმენტირებული და ნაწილობრივი მოგონებების გამო, მრავალ ძალადობაგადატანილ ადამიანს უჭირს ძალადობრივი მოვლენების თანმიმდევრულად მოყოლა, ეს არის სიმპტომი, რომელიც სხვებში ხშირად უნდობლობას ასაზრდოებს (Freyd, 1994; Her- man, 2015).

მეოცე საუკუნის ბოლოს, ტრავმის ალტერნატიული კოლექტიური დროითობის არაერთი ახალი ტერმინი დამკვიდრდა. ‘ისტორიული ტრავმის’ ცნება ბრეივ ჰარტმა (2000) დაამკვიდრა, როდესაც აღმოაჩინა, რომ მკვიდრ ამერიკელებში, ჰოლოკოსტს გადარჩენილებსა და მათ შვილებში იდენტური ტრავმული რეაგირება გვხვდება. მისი მახასიათებლები მოიცავს წარსულ და აწმყო დროს შორის დაყოვნებას - მაგალითად, ტრანსპოზიციას (ერთდროულად წარსულსა და აწმყოში ცხოვრებას), წარსულ ტანჯვასა და გარდაცვლილებთან ემოციურ და ფსიქოლოგიურ იდენტიფიკაციასა და გადარჩენილის ბრალულობის განცდას - რომელიც აწმყოში მკვიდრი მოსახლეობის თემების შერყეული ფსიქოლოგიური და ფიზიკური ჯანმრთელობის პათოლოგიზებას აყენებს ეჭვქვეშ. ზოგჯერ ურთიერთგადამფარავი, ‘თაობათაშორისი ტრავმა’ აღწერს ტრავმას, რომელიც მშობლიდან შვილს გადაეცემა, ხშირად არაცნობიერად ან უსიტყვოდ. კვლევის დასავლური ტრადიცია ამგვარ ტრანსმისიას სხვადასხვაგვარად ხსნის - როგორც მშობელი-შვილის მიჯაჭვულობის პატერნს, რომელზეც ტრავმა ახდენს გავლენას (Van der Kolk, 2015), როგორც ბავშვის მიერ ფრაგმენტირებული ‘პოსტმოგონების’ მეშვეობით მშობლის უთქმელი ტრავმის შესახებ ცოდნის ნაგლეჯებისა და ინსაითის დამუშავებას (Schwab, 2010) და როგორც ეპიგენეტიკურს, რომელიც ნერვული გზებით გადაიცემა (Shulevitz, 2014). თუმცა, ინდიჯენისტური პერსპექტივიდან თაობათაშორისი ტრავმის განმარტებების თანახმად წინაპრებთან ურთიერთობები სიკვდილის შემდგომ არ სრულდება, არამედ ხდება თაობათაშორისი ტრანსმისია, რომელსაც სპირიტუალური განზომილება გააჩნია (Quinn, 2017).

კოლექტიური ტრავმის ამგვარ სხვადასხვაგვარ დროითობას ისიც ართულებს, რომ განსხვავებული ტრავმები ხშირად მოქმედებენ არა იზოლირებულად, არამედ ერთმანეთს ფენებად ედებიან და გროვდებიან, რაც უბრალოდ ტრავმის ინტენსივობას კი არ ზრდის, არამედ დროთა განმავლობაში ტრავმებს შორის ინტერაქციას უწყობს ხელს (Pratt et al., 2015). ტრავმა დროში მოძრაობს, ადამიანებს შორის მონაცვლეობს და ფორმას იცვლის, მაგრამ ყოველთვის, ლორის და შოუს (2018) თუ დავესესხებით, ძალადობის პირობებში ტრიალებს. დროთა განმავლობაში ისინი, ვისაც გადატანილი აქვს ძალადობა ინტიმური პარტნიორის და სახელმწიფოს მხრიდან, შეიძლება განიცდიდნენ არა მხოლოდ ტრავმის მატერიალურ გავლენას, არამედ მრავლობითი ძალადობა მათ მიმართ შეიძლება გაგრძელდეს კიდეც (Pain, 2019). როდესაც ‘მანამდე’-ს და ’შემდგომ’-ს შორის საფრთხის მხრივ ზღვარი ძნელად გასარჩევია, ფსიქოლოგიური ზიანის კონკრეტული ფორმა წარმოიქმნება. ხანგრძლივი ტრავმა საზოგადოების ყურადღების ქვეშ შეიძლება გარკვეულ მომენტებში, ხშირად გრძელი პროცესის შემდგომ, მოექცეს, რა დროსაც გადარჩენილები აღიარებასა და რეპარაციას ითხოვენ (Fassin and Rechtman, 2009), მაგრამ ეს მუდმივი  მდგომარეობაა, ქრონიკული დაავადების მსგავსად (hooks, 2003).

შვაბის (2010) ‘თაობათაშორისი ტრავმა’ აღწერს ტრავმულ დროითობას, რომელიც კვლავინდებურად უფრო ფართოა. როდესაც ტრავმა ინდივიდუალურ, ოჯახურ, სათემო და ნაციონალურ მასშტაბებს შორის მონაცვლეობს, შვაბი სხვადასხვაგვარად განლაგებული ძალადობრივი ისტორიების ინტერსექციურობასა და ურთიერთდამოკიდებულებაზე მიუთითებს, როგორიცაა კოლონიალიზმი, მონობა, ომი და წამება. ინტერპერსონალური ტრანსფერის ფსიქოანალიტიკური ცნების გაფართოებით, შვაბი აგრეთვე გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ ეს უკანასკნელი ტრავმის გაგებისა და მოშუშების შესაძლებლობასაც გვთავაზობს: ‘ძალადობის ისტორიები შეგვიძლია ერთმანეთთან დიალოგის ტიპის მიმართებაში დავალაგოთ... ფსიქიკური და პოლიტიკური ბრძოლები მჭიდროდ უნდა დაუკავშირდნენ ერთმანეთს, თორემ გადაუმუშავებელი წარსული პოლიტიკური ქმედების აჩრდილად გადაიქცევა’ (Schwab, 2010: 29–31; იხ. აგრეთვე Pratt et al., 2015).

ტრავმის დროითობის აღნიშნული განსხვავებული გაგებები გვეხმარება გავიგოთ, თუ როგორ მჟღავნდება წარსული გამოცდილებები აწმყოში და როგორ განაგრძობს ზიანის მოტანას. ბოლო წლებში, გეოგრაფები იყენებენ დევნის იდეას, ხშირად გორდონის (2008) შრომებზე დაყრდნობით, სადაც წარსული აწმყოში იჭრება მხოლოდ კონკრეტულ მომენტებსა და ადგილებში. მაგრამ როდესაც ვხედავთ, რომ ინდივიდთა და თემთა ცხოვრებაში ძალადობა გრძელდება, დევნის იდეა საკმარისი აღარაა; ბოლოს და ბოლოს, აწმყო უსაფრთხო არ არის (Tamas, 2011). გორდონი (2011) ამტკიცებს, რომ დევნა საკუთარ თავში განთავისუფლების პოტენციალს მოიაზრებს, მაშინ როდესაც ტრავმა გაჭედილი და შემბოჭავია; მაგრამ როგორც ტრავმის სტრუქტურული თეორიები მიუთითებენ, ტრავმირებული გადარჩენილები და ერთობები აქტიურნი და რეზისტენტულები არიან და ისინი მოშუშების მეთოდებს ჭედავენ (Paper Dolls Research Group,              2019). ადამს-ჰაჩისონი (2017: 111) ახალ ზელანდიაში მიწისძვრის შემდგომ მდგომარეობებზე წერს: ‘ტრავმას ხორცი აქვს შესხმული, რომელსაც  აჩრდილისებური და უსაფუძვლო შემთხვევითობა კი არ სდევს თან, არამედ შესაძლებლობა, სხვა ადამიანებთან გაერთიანდნენ საქმიანობაში, რომელსაც საზრისი აქვს’. როგორც ტრავმული დროა არაწრფივი (Laplanche in Caruth, 2014c; Morrigan, 2017), ისე ძალადობის ისტორიებია დახვეული და დაკბილული, რომელიც ტრავმას ირეკლავს და ხელახლა აცოცხლებს (Pain, 2019), და ამგვარად გეოტრავმა დროსთან ერთად ნარჩუნდება, ძლიერდება, მცირდება და მეორდება. დროთა განმავლობაში ეს არაერთგვაროვნება კავშირშია სივრცეში ტრავმის წელვადობასთან, ურთიერთქმედებასთან, რომელიც აყალიბებს მის გამოცდილებას და აწმყო დროში კონკრეტულ კოორდინატებზე ზემოქმედებს (Jones, 2019). ახლა კი ტრავმის ადგილთან გადაჯაჭვულობაზე გადავინაცვლებ.

V ტრავმის განლაგებები, რეტრავმატიზაცია, ხელახლა ათვისება და მოშუშება

საკვანძო შეკითხვა, რომელიც ამ დარგში გეოგრაფების შრომებს გასდევს თან, ტრავმის განლაგების ადგილების გაგებას უკავშირდება. ტრავმა სახეს უცვლის და ამახინჯებს ჩვენს წარმოდგენებს დროისა და სივრცის შესახებ (Blum and Secor, 2014). როგორც კოდინგტონი და მისიელი-ვალცინასი (2017: 52) ბოლო კრებულში, რომელიც ტრავმას გეოგრაფების დღის წესრიგში თავის მტკიცე ადგილს მიუჩენს, წერენ ‘ტრავმას ნაყოფიერად კომპლექსური ურთიერთობა აქვს სივრცესთან.. . იგი ერთდროულად ადგილშია ჩაფესვილი და მაინც, გეოგრაფიულ-სივრცით ლოგიკას უგულებელყოფს’. ქვემოთ, მე გამოვყავი ამ ურთიერთობის შვიდი წახნაგი, ან ‘განლაგებები’: თუ როგორ უდგებიან გეოგრაფები და სხვები ტრავმისა და ადგილის საკითხს, როგორ იცვლება ტრავმისა და რეტრავმატიზაციის ადგილები  ადგილებით, რომელთაც ხელახლა ითვისებენ და ადგილებით, სადაც ტრავმებს იშუშებენ. ცხადია, ეს არ გახლავთ ზუსტი ტიპოლოგია, რადგან ეს ადგილები და განლაგებები ურთიერთგადამფარავია.

1. მემორიალური ადგილები

პირველ ყოვლისა, დაგროვილი ცოდნა ყურადღებას ამახვილებს მეხსიერების ადგილებზე, წარსული ტრავმული მოვლენების კონკრეტულ ადგილებსა და მათ უწყვეტ ზეგავლენაზე. აღნიშნული შრომებში განხილულ საკითხებს შორისაა ის, თუ რა ემართებათ ინდივიდუალურ მემორიალიზაციის ადგილებს, ან ‘ტრავმაპეიზაჟებს’, რომელიც აწმყოში წარსულის კარს ფართოდ გაღებულს ტოვებს  (იხ. Collins and Opie, 2010, გზისპირა სალოცავების შესახებ), კოლექტიური ადგილნაცვალობის გარშემო არსებულ საკითხებს, ადგილის დაკარგვას და ტრავმულ მეხსიერებაში მის რეფორმულირებას (იხ. Kuusito-Arponen, 2014, საბრძოლო მოქმედებების დროს ევაკუაციის შესახებ). ზოგადი საკითხები მოიცავს ტრავმული გამოცდილების ისტორიულ ადგილებს როგორც დღევანდელობაში შემორჩენილ ‘ნანგრევებს’ (იხ. Trigg, 2009, აუშვიცის შესახებ), დროთა განმავლობაში მოგონებების სივრცითი კონტექსტების არასტაბილურობას (იხ. Till and Kuusisto- Arponen, 2015, ვესტერბროკის ბანაკის შესახებ), და თუ როგორ შეიძლება მეხსიერების სივრცეებმა ხელი შეუწყონ შერიგებას და ჩასახონ მომავლის იმედი (იხ. Johnson, 2012, ჩრდილოეთ ირლანდიაში ტერორიზმის ადგილების შესახებ).

2 რეტრავმატიზაციის ადგილები

მეორე, ტრავმის ადგილების გაფანტულ ბუნებას ნათელს ჰფენს იმ ადამიანების ცხოვრებისეული გამოცდილებები, ვინც ტრავმას განიცდის. კერძოდ, რეტრავმატიზაციის უშუალო გამოცდილება, დრო/სივრცითი დაყოვნება, რომელსაც იგი მოიცავს გეოგრაფიულ მგრძნობელობას მოითხოვს, რაკი ‘მოვლენა კვლავ და კვლავ იცვლის ადგილს’, (Blum and Secor, 2014: 105; იხ. Thien and Del Casino, 2012, ომის ვეტერანთა შესახებ). ამგვარ დაყოვნებას განაპირობებს ტვინში ტრავმული მოვლენების ფრაგმენტული შენახვა, რაც უნებლიე ფიზიოლოგიურ შედეგებს იწვევს (Knox, 2013; Van der Kolk, 2015) ისე, რომ ადამიანი ‘წარსულ ტრავმას ხელახლა განიცდის მენტალურად და ფიზიკურად ისეთი ხორცშესხმული სახით, რომ მისი აფექტური რეაგირება პირდაპირი მნიშვნელობით აწმყოში ყოფნის უნარს ’ (Carter, 2015: 4). ინციდენტებმა, ქმედებებმა, ხატებმა, ხმებმა, სუნებმა და ინტერაქციებმა კონკრეტულ გარემოში შესაძლოა იმოქმედონ როგორც ტრიგერებმა და, ამგვარად, გამოიწვიონ რეტრავმატიზაცია იმ ადგილიდან, სადაც ადამიანმა თავდაპირველი ტრავმა მიიღო, ძალზე შორს. ეს სიღრმისეულად ზემოქმედებს ტრავმის მქონე ადამიანების სივრცეში ყოველდღიურ გადაადგილებაზე, რომელთაგან ზოგიერთი ცხოვრობს უშუალო გარემოსგან უეცარი დისოციაციის სახიფათო რისკის ქვეშ (Morrigan, 2017; იხ. Willis et al., 2016, ბავშვზე სექსუალური ძალადობის შესახებ).

როგორც თავად ტრავმა, ისე რეტრავმატიზაცია შეგვიძლია გავიგოთ როგორც სოციალური, ისე ინდივიდუალიზებული პროცესი. ტრავმის ხორცშესხმული და ემოციური გამოცდილებები ფართო საზოგადოებრივ დისკურსებთან იკვეთება (იხ. Moss and Prince, 2017, სამხედრო ტრავმის შესახებ). რეტრავმატიზაციის ხორცშესხმული გეოგრაფიები არასწორადაა გაგებული და შეფასებული, დაკნინებულია და არსებობს მოლოდინი, რომ ეპიკური გამოჯანმრთელების ტრაექტორიას გაჰყვება (Carter, 2015; Herman, 1997; იხ. Tamas, 2011, ოჯახურ ძალადობას გადარჩენილთა შესახებ). გარდა ამისა, ინსტიტუციები და ორგანიზაციები, რომლებიც წესით გადარჩენილებს მხარდაჭერით უნდა უზრუნველყოფდნენ, ხშირად ახდენენ რეტრავმატიზებას (იხ. Freyd and Smith, 2013, ბავშვზე სექსუალური ძალადობის შესახებ; იხ. Loyd et al., 2018, იძულებით ადგილნაცვალთა შესახებ; იხ. Sherman, 2015, ომის ვეტერანთა შესახებ). კამპუსში ტრიგერის თაობაზე გამაფრთხილებელი ნიშნების ირგვლივ დებატების კარტერისეულ (2015) თანამედროვე ანალიზში, საზოგადოება, რომელიც რეტრავმატიზაციის გამოცდილებას უგულებელყოფს, გადარჩენილთა გამოცდილებებს აუფასურებს. შესაბამისად, პრობლემის ლოკაცია ტრავმულ მოვლენათა საწყის მდებარეობას სცილდება და უფრო ფართო გარემოსა და სოციალურ კავშირებში გადაინაცვლებს, რომელიც მათ რიყავს და მათ სტიგმატიზებას ეწევა.

3 მრავალშრიანი ადგილები

მესამე, როგორც ვნახეთ, როდესაც ტრავმის სხვადასხვა დროითობას განვიხილავდით, ტრავმის მრავალ ადგილას უწინდელი თუ ახალი ძალადობები აწმყოშიც გრძელდება. უახლესი ცოდნა, შესაბამისად, იკვლევს ადგილებს არა მხოლოდ როგორც ნიშნულებს, სადაც ტრავმა მოხდა ან წარსულს მიეჯაჭვა, არამედ როგორც აქტიურ ლოკაციას, სადაც ტრავმა ახლდება და ფორმას იცვლის. აღნიშნული შრომები ხშირად იყენებენ ფემინისტური კვლევის საფუძველმდებარე მეთოდოლოგიებს, რათა შრეებად დაფენილი ტრავმები ამოთხარონ და აღმოაჩინონ. ჯორჯი (2014) წყნარი ოკეანის კუნძულებზე ქალთა მიერ, გენდერული ნიშნით და სამხედრო ძალადობის ფონზე, მშვიდობის მშენებლობასთან დაკავშირებულ აქტივობებს სწავლობს, რაც მოიცავს ძალადობის უშუალო ფორმებს, წყლის დონის ზრდის უფრო ნელ რისკებსა და მასკულინიზებულ პოლიტიკას, რაც, ერთად აღებული, ქალების დაუცველობას ქმნის. ციკლონებთან დაკავშირებული კატასტროფების დროს გენდერული ნიშნით ძალადობის ერთ-ერთ კვლევაში, რეზუანა და პეინი (2020) შუქს ჰფენენ ძალადობებს კატასტროფული მოვლენების და კლიმატის ცვლილების დროს, სიღარიბეს, ოჯახურ ძალადობას და ბავშვებზე ძალადობას, რომლებიც თითქოსდა განსხვავებულ, მაგრამ ურთიერთგადამკვეთ დროით და სივრცით მასშტაბებში ოპერირებენ. მაუნცის (2017: 75) კონცეპტუალიზაციის თანახმად, ძალადობისა და ტრავმის შრეების დაშენება გულისხმობს მათ დალექვას იმგვარად, რომ ტრავმა ‘იგება და გროვდება როგორც ფუნდამენტი, რომელზეც ვცხოვრობთ’. მის კვლევაში, მიგრანტების დროებითი დაკავების დაწესებულებების ტერიტორია მოიცავს კოლონიური ისტორიისა და დღევანდელი მჩაგვრელი რეჟიმების შრეებს. დროდადრო ტრავმა ზედაპირზე ამოდის და ხილული ხდება მაშინ, როდესაც ‘ამოფრქვევა ნაყოფიერია... ამჟღავნებს რა წარსულის აწმყოში ამოფრქვევის მომენტებს და სააშკარაოზე გამოაქვს ძალაუფლების გეოპოლიტიზირებულ სფეროთა დევნა’ (Mountz, 2017: 75).

4 ცნობიერებაში მყარად ჩაბეჭდილი ადგილები

მეოთხე, როგორც ადგილის ასპექტებია ტრავმაში მყარად ჩაბეჭდილი, რაც ყველაზე თვალსაჩინო მაშინაა, როდესაც გარემოდან სიგნალები დატრიგერებას განაპირობებს, ვინაიდან ტრავმა მობილურია, იგი შეიძლება ჩაიბეჭდოს (კვლავ) ადგილის მატერიალურ, სოციალურ თუ ემოციურ ეკოლოგიებში (Pain, 2019). უახლეს გეოგრაფიულ შრომებში ტრავმა გაგებულია როგორც სხეულებში მატერიალიზებული და ძალადობის ადგილებზე მიბმული, თუმცა, ამავდროულად, მონაცვლეობითი და სწრაფმავალი ბუნების მქონე (იხილეთ ქვემოთ). ეს ორმაგი ხასიათი დასაბუთებულია ნეირობიოლოგიური კვლევით, რომელიც მიუთითებს, რომ ტრავმის ტვინში ჩაბეჭდვა, რაც მომავალში განმეორებას იწვევს, უძრავი ხასიათის არ არის, როგორც ამას ხშირად მიიჩნევენ (Van der Kolk, 2015). ეს ნერვული გზები ნეიროპლასტიურია - ტრავმის შიდა შეგრძნებები გარე სამყაროსთან მიმართებით გადაადგილდება. ინგლისის ჩრდილო-აღმოსავლეთში, ყოფილ ქვანახშირის მომპოვებელ სოფელში სოციალური საცხოვრისის ხელოვნური კლების კვლევაში, მე ვამტკიცებდი, რომ გრძელვადიანი ტრავმა ლპობაშეპარული საცხოვრისის მატერიალურ ქსოვილში ჩაიკირა და ჩაბუდდა (Pain, 2019). სოციალური საცხოვრისის აუქციონზე გატანამ განაპირობა თემის რეტრავმატიზაცია, რომელმაც რამდენიმე ათეული წლით ადრე ქვანახშირის მომპოვებელი ქარხნების დახურვასთან დაკავშირებული სახელმწიფო ძალადობის რიკოშეტი აწმყოში იწვნია. ამასთანავე, მაკკინონმა და კოლეგებმა (2016) გამოავლინეს ქვიარ თემების მატერიალური ისტორიების მატრავმირებელი წაშლა ახალ ზელანდიაში ქრაისთჩერჩში მომხდარი მიწისძვრისას, მაშინ, როდესაც ჰართალი და მისგავი (2020) გვთავაზობენ ქვიარ ურბანული ტრავმის აღწერას, რაც საჯარო და კერძო ანტი-ლგბტ ძალადობიდან აღმოცენდება და თელ-ავივსა და იერუსალიმში განსხვავებულ ფორმას იძენს.

5 მობილური ადგილები

მეხუთე და, შესაძლოა, გეოგრაფების მიერ გამოყენებული ყველაზე გამორჩეული პერსპექტივა, არის ტრავმის სივრცეში, ადგილსა და დროში მობილობების ანალიზი (Coddington and Micieli-Voutsinas, 2017). ეს მობილობები ეხება როგორც ტრავმის ინდივიდუალურ გეოგრაფიებს, ისე ტრავმის მოარულ ადგილებსა და დაზიანებულ სოციალურ ურთიერთობებს, რომელიც მრავალ ადგილასაა გადაჭიმული. კოდინგტონისათვის (2017), ტრავმა გადამდებია და ყოველთვის კავშირებითი, ამიტომ ტრავმის საკუთარი თვალით ნახვამ ან მოსმენამ შესაძლოა სხვა, დაუკავშირებელი წარსული ტრავმა გამოაღვიძოს, და ასეთ მომენტში არც ტრავმისა და არც კვლევითი პროცესების შეკავებაა შესაძლებელი (იხ. აგრეთვე Drozdzewski and Dominey-Howes, 2015, and Tamas, 2011, კვლევაზე გავლენისა და კვლევის გავლენის თაობაზე). მემორიალურმა სივრცეებმა აგრეთვე, შესაძლოა, გამოიხმონ ვიზიტორების სხვა ტრავმები, როგორც ნიუ იორკში მომხდარი ტერორორისტული აქტის მემორიალის შესახებ მისიელი-ვალცინას (2017) ნაშრომში არის  წარმოჩენილი. პრატი და კოლეგები (2015) ტრავმის მობილობების ინოვაციურ ანგარიშს წარმოგვიდგენენ, სადაც ტრავმის მრავალმიმართულებიანი ბუნების მოზაიკას ქმნიან. სწავლობენ რა, თუ როგორ მოგზაურობს ფილიპინებსა და კანადას შორის ტრავმის ნარატივები, პრატი და კოლეგები აღწერენ იმას, თუ როგორ უყრის თავს სხვა ტრავმებს მათი თეატრალური წარმოდგენები მიგრანტი ოჯახების სეპარაციის შესახებ. ტრავმა გადაიქცევა ‘მედიუმად, რომელიც სხვადასხვა ადგილსა და დროს’ ადგილობრივ ისტორიებთან და პოლიტიკებთან აკავშირებს თითოეულ იმ ადგილას, სადაც წარმოდგენა იმართება (Pratt et al., 2015: 2); ხოლო ტრავმა ნარატივების ტრანსმისია და ის, თუ როგორ იღებს აუდიტორია ამ ნარატივებს, ყოველთვის არაერთგვაროვანია. ასეთი კოლექტიური პროცესების აღიარებას, კვლავდაკვლავ, იმ იდეის მიღმა გავყავართ, რომ ტრავმა განმეორებაში გაჭედილი და უცვლელია. სწორედ ისე, როგორც შვაბი (2010) ვარაუდობს, რომ სხვადასხვა ისტორიული ტრავმა ტრანსფერს განიცდის და ფართოდაა გავრცელებული თაობათა შორის, პრატისა და კოლეგების (2015) ნაშრომი დაგვანახებს, რომ ტრავმა სივრცეში განმეორების შედეგად მუდმივად იცვლება.

6 ხელახლი ათვისების ადგილები

მეექვსე მიდგომა, რომელსაც გეოგრაფების შრომებში ტრამვის შესახებ შედარებით ნაკლები ყურადღება ეთმობა, შეეხება ადგილზე დაფუძნებულ რეკონსტრუქციასა და ხელახლა ათვისებას, რასაც ტრავმირებული ადამიანები და თემები ახორცილებენ. როგორც ვნახეთ, ‘ტრავმა ხასიათდება ფეხქვეშ მიწის გამოცლით’ (Burstow, 2003: 1303), როგორც ფსიქოლოგიურად, ისე მატერიალურად. უილისი და კოლეგები (2016) გამოყოფენ რამდენიმე სივრცით სტრატეგიას, რომელსაც ბავშვობაში სექსუალურ ძალადობაგადატანილი ზრდასრულები მიმართავენ, რათა გარემოზე კონტროლი აღიდგინონ და ტრავმას გაუმკლავდნენ. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ტრავმის მქონე ადამიანები სივრცის ტყვეები არიან, არამედ იმას, რომ გადარჩენის განსხვავებული სივრცეები არსებობს. მაკკიტრიკისათვის (2006), პლანტაცია, კაპიტალისტური დაგროვებისა და რასობრივი მონიშვნის ეს საკვანძო ადგილი, მეორდება რასობრივ ძალადობასა და თანამედროვე ურბიციდში[1], ადგილის განადგურებასა და შეკავების პოლიტიკაში (იხ. აგრეთვე Fullilove, 2005; McKittrick, 2011; Shabazz, 2015). მაგრამ ტრავმული მომავალი გარდაუვალი არ არის, რადგან შავკანიანთა გამოცდილება სცილდება ამ ადგილებსა და პირობებს, რაკი მიმართავს სივრცობრივ ბრძოლასა და წინააღმდეგობას აწმყოში (Jones, 2019; McKittrick. 2011).

მართლაც, ტრავმა თავად შეიძლება განვიხილოთ, როგორც კოლონიური ტექნოლოგია (Clark, 2016). მონათესავე ანალიზში, მარშალი (2014b) აკრიტიკებს პალესტინაში არასამთავრობო ორგანიზაციათა ტრავმასთან დაკავშირებულ ჰუმანიტარულ პროგრამებს და ამტკიცებს, რომ პტსა-ს დასავლური მოდელები კონფლიქტის ზონაში მცხოვრებ ბავშვებს განიხილავენ როგორც ტრავმირებულებსა და პასიურებს, რაც ბურუსში ხვევს როგორც ბავშვების პოლიტიკურ აგენტობას, ისე ოკუპაციის პოლიტიკურ კონტექსტს. ამის ნაცვლად, ბავშვები მის კვლევაში  ‘ყურადღებას ამახვილებდნენ გამძლეობის ისტორიებზე... რომელშიც მრავლადაა ძალა, რომელსაც შეუძლია მსოფლიოს ნებისმიერ ნაწილში შთააგონოს სხვები’ (Marshall, 2014b: 293). მისი ანგარიში გვახსენებს ანზალდუას (1987) თეორიზაციას, რომელიც შეერთებული შტატებისა და მექსიკის სასაზღვრო ტერიტორიას შეეხება. აღნიშნული ტერიტორია ერთდროულადაა ჭრილობების ადგილი და კოლექტიურ ტრავმულ ისტორიასთან ერთად თანამედროვე ურთიერთობებს ატყვია დაღად. თუმცა, ამავდროულად, აქტიური არეალია, სადაც წინააღმდეგობას აქვს პოტენციალი, რომ ტრავმა განდევნოს. ფართოდ გავრცელებული მაობიექტიფიცირებელი დისკურსებისაგან განსხვავებით, გადარჩენილები არასდროს იჭედებიან წარსულში, არ აქვს მნიშვნელობა იგივე ცვალებად და არა დამღუპველ ადგილებში ცხოვრობენ, თუ გადაინაცვლებენ ისეთ ადგილებში, სადაც ძალადობის და ტრავმის ახალი ფორმებია, რომელსაც წინააღმდეგობას უწევენ. ტრავმიდან აღდგენის შესახებ არსებული შრომები ხშირად მოიცავს ადგილის ემოციური და მატერიალური თვისებების ხელახლა აღდგენას, დაწყებული ოჯახურ ძალადობაგადატანილების მიერ სახლის სიმშვიდისა და დაცულობის აღდგენით (Pain, 2014), უმცირესობათა იმ ახალგაზრდა წარმომადგენლების მიერ ქუჩის აქტივიზმით დასრულებული, რომლებიც პოლიციის სისასტიკეს აპროტესტებენ (Cahill et al., 2019) - სადაც ძალადობის შედეგებს ტრავმის სხვადასხვა დროითობა და სივრცობრიობა აძლიერებს, იქვეა სივრცის ხელახალი ათვისებაც. და როგორც ურბანული ნეოლიბერალური მიტაცების შესახებ გეოგრაფების ანგარიშებიდან და მის საპასუხოდ გენერირებულ ადგილზე დაფუძნებული აქტივიზმიდან ჩანს (Angue- lovski, 2013; Cahill et al., 2019; Pain, 2019; Till, 2012b), წინააღმდეგობა და მოშუშება დიდწილად სათავეს ტრავმირებული თემიდან იღებს.

7 ადგილები,  სადაც ტრავმას იშუშებენ

და ბოლოს, მაინც, როგორ არის შესაძლებელი მოშუშება, როდესაც ძალადობები, რომლებიც გეოტრავმას წარმოქმნიან, ხშირად ანადგურებენ ადგილს ან ისაკუთრებენ მას და იმ ქსელებსა და რესურსებს ანადგურებენ, რომელსაც უმეტესობა ჩვენთაგანი გადარჩენისათვის მივმართავთ? როგორც ვნახეთ, იქ სადაც ძალადობა გრძელდება, აღარ არსებობს ‘შემდეგ’ რომელიც განსხვავებულია, და ამგვარად მოშუშება გულისხმობს არა დავიწყებას, არამედ გამოცდილების ინტეგრირებას, სხვებთან და აქტივიზმთან დაკავშირებას. რაკი მოშუშებისთვის გარემო კონტექსტს მნიშვნელობა ენიჭება, ადგილის აღდგენამ და რეკრეაციამ, შესაძლოა, მნიშვნელოვანი როლი ითამაშოს (Angelouvski, 2013). უახლესი შრომები ტრავმაზე ცენტრირებული ზრუნვისა და გარემოებათა შესახებ აგრეთვე გვიბიძგებს, შევქმნათ თანაგრძნობით მეტად სავსე სივრცეები, რომელიც რეტრავმატიზაციის ნაცვლად მხარდაჭერას უზრუნველყოფს (e.g. Bloom and Farragher, 2013), თუმცა ეს უნდა გაკეთდეს ისე, რომ არ მოხდეს არც გადარჩენილების პათოლოგიზება და არც ტრავმის სტრუქტურული კონტექსტისათვის გვერდის ავლა (Ginwright, 2018).

თუმცა, რადიკალი ფემინისტების მსგავსად (Burstow, 2003; Gilfus, 1999), მორიგანიც (2017) უარყოფს ტრავმის იმგვარი ჩარჩოს შემუშავებას (როგორიც ბევრი შეზღუდული შესაძლებლობების შემთხვევაშია შემუშავებული), რომელიც მოშუშებას სხვებისაგან მოელის. ამის ნაცვლად, ქრიფ (crip) თეორიაზე დაყრდნობით[2], იგი ამტკიცებს რომ ტრავმა ეს არის ‘სამყაროში ყოფნის სხვაგვარი გზა, დროსთან კავშირის კრეატიული, მოქნილი და არწრფივი გზა’ (Morrigan, 2017: 56). ტამასი (2011) აგრეთვე აკრიტიკებს მოლოდინს, რომ გადარჩენილები თანდათან აღმოაჩენენ საკუთარ თავში იმის ცოდნას, თუ რა შეემთხვათ, გაძლიერდებიან და  - ‘განმანათლებლობის’ ეს პროცესი აკოფის და გრეის (1993) და კარტერისთვის (2015) შეიცავს პოლიტიკური  გაჩუმების საფრთხეს. ტრავმის ფემინისტური თეორიის უძველესი პრინციპი არის ის, რომ ინტერვენციები გადარჩენილზე უნდა იყოს ცენტრირებული და ძლიერ მხარეებზე დაფუძნებული (Gilfus, 1999; hooks, 2003). მაშინ, როდესაც ტრადიციული დასავლური მკურნალობა ინდივიდის განკურნებაზე ფოკუსირდება, განსაკუთრებით ნეოლიბერალურ და მკაცრ დროებაში (Tseris, 2013; Sanders- McDonagh et al., 2016), გაზიარებული გამოცდილების აღიარება ყოველთვის ფემინისტური მიდგომების ბირთვშია: ‘იმისათვის რომ გვქონდეს ეკოსისტემა, რომელიც აღდგენას უწყობს ხელს, გვჭირდება რომ მან მხარი დაუჭეროს სიმართლის თქმის ფუნქციას, როგორც ინდივიდუალურ, ისე სოციალურ დონეზე’ (Herman in Caruth, 2014b: 144). შვაბი (2010) გვაფრთხილებს, რომ იქ, სადაც, ტრავმული მეხსიერების დაფარული და დადუმებული ბუნება ნიშნავს იმას, რომ გლოვა და კომპენსირება არ ხდება, ისტორიის განმეორების საფრთხე იზრდება. არადასავლური და ინდიჯენისტური პერსპექტივები მოიცავენ  ტრავმის კოლექტიური მოშუშების ძველ ტრადიციას, რომელიც ხშირად კრეატიულ და ხორცშესხმულ მეთოდებს მიმართავს (Brave Heart, 2000; Quinn, 2007; Rothberg, 2008; Van der Kolk, 2014). დღესდღეობით, კოლონიური ძალადობით ძირგამოთხრილი, ‘თანამედროვე მოძრაობები, რომლებიც ტრავმის მოშუშებისთვის აუცილებელი სამართლიანობის აღდგენას მოითხოვენ, აცოცხლებენ და იბრუნებენ წინაპართა მიერ ტრავმასთან და სხეულთან დაკავშირებული სახელდების, თანაზიარობის და გამკლავების ადათ-წესებს’ (Jones, 2019: 1085; იხ. აგრეთვე Clark, 2016). მოშუშებისმნიშვნელოვანი ნაწილი აგრეთვე უკავშირდება სტრუქტურული ძალადობის დაძლევას მასობრივი აქტივიზმითა და იმგვარი პოლიტიკით, რომელიც მოაგვარებს მრავალშრიან და ახლართულ ძალადობას, რომელიც ფონად გასდევს გეოტრავმას (იხ. Piedalue, 2019).

ცოდნა და მოყოლა: გეოგრაფიული კვლევის პერსპექტივები

როგორ აღიქვამს და უდგება ტრავმას ჩვენი როგორც მკვლევრების შრომა, განსაკუთრებით აქ მიმოხილული პერსპექტივებიდან გამომდინარე, რომელიც ტრავმის გაგებასა და მოშუშებას შეეხება? ტრავმის თეორიის მრავალი სფერო წარსულში მეტწილად თეთრი, დასავლური, მასკულინური და ჰეტერონორმატიული ორიენტაციით შემოიფარგლებოდა. როგორც ამ მიმოხილვამ დაგვანახა, როდესაც გადარჩენილები პოზიციას იცვლიან და  ტრავმის ნარატორებად გვევლინებიან, პერსპექტივებს, რომლებიც მათგან გამომდინარეობას, შეუძლიათ ტრავმის თეორია გარდაქმნან (Burstow, 2003; Cvetkovich, 2003; hooks, 1989, 2003). ცერისი (2013: 30) აკადემიურ კვლევაში ტრავმის გაფეტიშების საფრთხის შესახებ გვაფრთხილებს, რაკი მონაწილეობა ‘ხელს უწყობს გარკვეული სიღრმისეული შფოთვისა და აღდგენის ფანტაზიის დაკონკრეტებას’. იმის ნაცვლად, ხელი მივყოთ ‘უსამართლობის ანალიზს, რომელიც ფუნდამენტწართმეულთა ხელახლა იზოლირებას განაპირობებს’ (McKittrick, 2011: 960), გეოგრაფებს შეუძლიათ ხელი შეუწყონ ისეთი უსაფრთხო სივრცეების შექმნას, სადაც გადარჩენილებს მოუსმენენ (Till and Kuusisto- Arponen, 2015) და ხელი მიჰყონ კვლევას, რომელიც, გარკვეულწილად, წვლილს შეიტანს ტრავმასთან დაკავშირებული სამართლიანობის აღდგენაში.

როდესაც ვცდილობთ, ტრავმის ადგილებთან დაკავშირებულ ზემოთ გამოყოფილ მრავალფეროვან მიდგომებს შორის ჩვენს ძალისხმევას ადგილი მივუჩინოთ, ცხადი ხდება, გეოგრაფები გათვიცნობიერებულნი არიან იმ მეთოდოლოგიურ მიდგომებში, რომელიც, თუკი მათ სენსიტიურად გამოვიყენებთ, დაგვეხმარება გადარჩენილების ცოდნის გამოაშკარავებაში: კერძოდ ადგილზე დაფუძნებულ, მონაწილეობით და ხელოვნებაზე დაფუძნებულ მეთოდებში. დღემდე არსებული ინოვაციური შრომები მიმართავენ ისეთ მეთოდებს, როგორიცაა თეატრი (Pratt et al., 2015), შემოქმედებითი წერა (Tamas, 2011), პოეტური მეთოდები (Jones, 2019) და სიმღერა (Pain et al., 2019). ავტობიოგრაფიული კვლევის და მწერლობის განსხვავებული ფორმები კიდევ ერთი ღირებული მიდგომაა (Coddington, 2007; Jones, 2019; Tamas, 2011). ასეთი მიდგომა, რომლებშიც მკვლევარი მუშაობს გადარჩენილებთან და თავადაც მსგავსი გამოცდილების მატარებელია, ბევრ სირთულესთანაა დაკავშირებული, რადგან მონაწილეებთან ჩართულობის და კვლევის პოლიტიკური შედეგების გეზთან დაკავშირებული გარკვეული ეთიკურ დილემები წარმოიქმნება (იხ. Coddington and Micieli-Voutsinas, 2017; Drozdzewski and Dominey-Howes, 2015); ამგვარი კვლევა მოითხოვს ძალაუფლების, სუბიექტურობებისა და შინაარსის მიმართ დაკვირვებულ რეფლექსიურობასა და ყურადღებას (Jones, 2019). ტრავმით ინფორმირებული შავკანიანთა (მონობის გამოცდილების მქონე) და ფემინისტური ეპისტემიოლოგებისა და მეთოდოლოგებიდან ბევრის სწავლაა შესაძლებელი (იხ. მაგალითად, Jones, 2019) და ტრავმით ინფორმირებული პედაგოგიკებიდან, რომელსაც გეოგრაფიის ფარგლებს გარეთ უფრო კარგად აქვს ფეხი მოკიდებული (Carter, 2015; hooks, 2003). ერთ-ერთი საკვანძო საკითხი ტრავმის კვლევაში ხშირად ტრავმისათვის დამახასიათებელი ‘უსიტყვო ტერორია’ (Van der Kolk and Van der Hart, 1995), რომელიც ერთდროულად შეგვიძლია გავიგოთ, როგორც ნეირობიოლოგიური, ფიზიოლოგიური და საზოგადოებრივი შედეგი, რომელიც განმეორდება სტრუქტურული ძალადობის მრავალ ფორმაზე პასუხისმგებელი პირების მიერ ზეწოლის საშუალებით, რაც გაჩუმებას ემსახურება (Paper Dolls Research Group, 2019). არ უნდა ვივარაუდოთ, რომ მკვლევრებს ენდობიან, მაგრამ სანდო კვლევის ჩატარების მცდელობა უმნიშვნელოვანესია, რადგან მაშინაც კი, როდესაც კვლევა მონაწილეთა რეტრავმატიზებას არ ახდენს, მან შეიძლება არაცნობიერად აირეკლოს ტრავმის დინამიკა, გაჩუმება, ძალაუფლება და კონტროლი (Caruth, 2014a). ზოგიერთი მკვლევარი ფსიქოთერაპიის ძირითად პრინციპებსა და მიგნებებს ეყრდნობა და ამავდროულად გაცნობიერებული აქვს ამ ორი როლის აღრევის რისკი (Bondi, 2013; Pain, 2014). და ბოლოს, როგორც შვაბი (2010) ცხადყოფს, არ არსებობს ისტორიკოსის (ან გეოგრაფის) შრომა, რომელზეც გავლენას არ ახდენს მათი სუბიექტური პოზიცია კოლექტიური ძალადობრივი ისტორიების მიმართ. სიჩუმე ტრავმის შესახებ ფაქტების უბრალო აკუმულირებით არ ირღვევა, არამედ მას ემოციური ჩართულობა სჭირდება, რომელიც საზღვრებს არღვევს, აუდიტორიების ფსიქიკურ ქსოვილში აღწევს და, შესაძლოა, მათ გლოვისა და რეპარაციის პროცესში რთავს (Schwab, 2010).

VII დასკვნა

თუ ტრავმის თეორიის მასშტაბს გავითვალისწინებთ, ფსიქოლოგიური ტრავმის დროითი და სივრცითი ბუნების შესახებ ფსიქიატრიის, ჰუმანიტარული და სოციალური მეცნიერებების გარშემო არსებული ცოდნის მიმოხილვის ეს მცდელობა მოკლე და ნაწილობრივია. მაგრამ ტრავმის აფრო-ამერიკელთა, პოსტ-კოლონიური, ინდიჯენისტური, ფემინისტური და ქვიარ პერსპექტივებიდან ანალიზის ზოგიერთი მიგნების აქცენტირებით - რომლებიც თავისთავად ცოდნის განსხვავებული დარგებია განსხვავებული ფოკუსითა და თეორიული ფესვებით - მე გამოვთქვი მოსაზრება, რომ ტრავმის შესახებ გეოგრაფიულ შრომებს მეტი ყურადღება უნდა დავუთმოთ. გეოგრაფიაში ტრავმის შესახებ არსებული უახლესი შრომების ნაწილი ამ მიდგომებისაკენ იხრება, მაგრამ ყოველთვის გულწრფელნი არა ვართ იმ მნიშვნელოვანი ფუნდამეტის შესახებ, რომელსაც ეს მიდგომები უზრუნველყოფენ.

ტრავმის კულტურული, გეოპოლიტიკურ და ურბანული ფორმების შესახებ ზოგიერთი კვლევა ფოკუსირდება უეცარ და სინგულარულ ნაპრალზე, რომელიც წარსულსა და მომავალს აცალკევებს, მაშინ, როდესაც მე ვუერთდები მათ, ვინც ტრავმას იკვლევს იმ სახით, რომლითაც ის უმეტესად ვლინდება: ქრონიკული, უწყვეტი მდგომარეობა, რომელიც ხშირად ძალადობის კოლექტიურ ისტორიებში ძევს. აღნიშნული პერსპექტივა ზემოქმედებს ტრავმის მახასიათებლებზე, გამომწვევ მიზეზებზე, მკურნალობასა და კვლევაზე. მრავალი ტრავმა სტრუქტურულადაა ჩაფესვილი მჩაგვრელ ძალაუფლებრივ ურთიერთობებში და მოიცავს უწყვეტ, მრავალშრიან და ტრანსფერირებულ ძალადობას. ეს არის ერთდროულად კოლექტიური და ინტიმური გამოცდილებები, რომელიც თავს იჩენს არა მხოლოდ ინდივიდუალური, არამედ სოციალური და პოლიტიკური სიმპტომატოლოგიების სახით.

ტრავმა აგრეთვე მოიცავს მრავალ განსხვავებულ დროითობას, რომელიც მხოლოდ მოვლენასა და სიმპტომებს შორის დროით დაყოვნებასთან მიმართებით როდი უნდა გავიაზროთ, არამედ უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, თუ როგორ იწელება, იხვევა, იკბილება ძალადობა და ტრავმა და იკვეთება დროსა და სივრცეში. ხშირად რამდენიმე ტრავმა ერთმანეთს შრეებად ედება და ერთდება, რაც კარგად ასახავს, თუ როგორ ასვამს დაღს და არღვევს წარსულის აწმყოში და აწმყოდან მომავალში პროგრესიას კოლექტიური ზიანი. ამგვარი ტრავმები გადარჩენილებისაგან მოითხოვს ხიფათით აღსავსე ნავიგაციას ყოველდღიურ და ინსტიტუციურ გარემოში. ამ მიგნებების წინა ხაზზე წამოწევით, წინამდებარე სტატიამ შემოგვთავაზა გეოტრავმის ჩარჩო, რათა საფუძველი ჩავუყაროთ ტრავმის განსხვავებულ ფორმებსა და ადგილს შორის კავშირების გაგებას. ადგილი ტრავმაში ჩართულია გაცილებით მეტად ვიდრე ეს მოგონებათა მოულოდნელი ამოტივტივება ან სიტუაციურ ტრიგერებთან უშუალო შეხებაა. მე გამოვყავი გეოგრაფებისა და სხვათა მიერ განსაზღვრული ტრავმის შვიდი ურთიერთმკვეთი განლაგება: მემორიალური ადგილები, რეტრავმატიზაციის ადგილები, მრავალშრიანი ადგილები, ცნობიერებაში ჩაბეჭდილი ადგილები, მობილური ადგილები, ადგილები, რომელსაც ხელახლა ითვისებენ და ადგილები, სადაც ტრავმებს იშუშებენ. გეოტრავმის ამგვარი მონახაზი ცხადყოფს, რომ იგი ინტიმური და ამავდროულად სოციალურია, ფსიქიატირული და ამავდროულად პოლიტიკურია, მატერიალური და მობილურია, და შინაგან და გარეგან სამყაროებს შორის ერთდროულად სხვადასხვა დონეზე ურთიერთქმედებას ასახავს. გეოტრავმა აღწერს ადგილის კავშირებით ჩაჭიდებას ტრავმის გამოცდილებასა და ზემოქმედებასთან. იგი არა მხოლოდ ფორმას აძლევს ადგილებს, არამედ ადგილის ნაწილად იქცევა, მასში ჩაექსოვება, თუმცა პლასტიურობას ინარჩუნებს. მისი ჩაჭიდება მუდმივი და დინამიკურია და უწყვეტად გარდაიქმნება. ტრავმა იფანტება და სხვაგან იკიდებს ფეხს, უკან ბრუნდება, ძლიერდება ან იხშობა. ტრავმის სოციალურ და პოლიტიკურ პრობლემას სწორედ ამ ხორცშესხმულ გამოცდილებასა და სივრცით კონტექსტს შორის ურთიერთქმედება წარმოადგენს: თუ როგორ შეიძლება გარემომ, სადაც ტრავმა ბინადრობს, ტრავმა აირეკლოს, შეადგინოს და მისით მანიპულირებდეს, ან ეჭქვეშ დააყენოს და გარდაქმნას იგი. მაგრამ სანაცვლოდ, ადგილი მოქმედებაში მოდის ტრავმის გადასაჭრელად და გეოტრავმის ეს იდეა მოითხოვს ფოკუსს არა ზიანზე, რომელსაც პასიური პირები დაუსრულებლად განიცდიან, არამედ იმაზე თუ როგორ ეწინააღმდეგებიან ძალადობაგადატანილები და თემები და აღდგენისათვის იყენებენ ემოციურ და ადგილზე დაფუძნებულ რესურსებს. გეოტრავმა აღწერს ტრავმის ასეთ წარმოშობასა და მის დიფუზიას სამყაროში, რომელიც გადარჩენილს აკრავს გარს, თუმცა ტრავმის ყველაზე ინტიმური მდგომარეობები აგრეთვე უნდა მოექცეს ყურადღების ფოკუსში. ანგარიშებს, რომლებიც სხვადასხვაგვარად ცდილობენ ტრავმა გადარჩენილის ცნობიერ გონებასა და პოზიციონირებულ სხეულებს მოსწყვიტონ, მნიშვნელოვანი შეზღუდვები აქვთ. იმის მაგივრად, რომ ადამიანურობისაგან გაძარცვული სხეულები გაანალიზონ (რაც ზოგიერთი აკადემიური ცოდნის წინააღმდეგობრივი შედეგია), მკვლევრებს შეუძლიათ მეტი გააკეთონ იმისათვის, რათა წარმოაჩინონ გადარჩენილების ცხოვრებისეული და გააზრებული ანგარიშები და გეოტრავმის გაგებები. ამ ალტერნატიულმა მიდგომამ, რომელიც აქ მიმოხილულ მრავალ კრიტიკულ პერსპექტივაშია წარმოდგენილი, გარდაქმნა ტრავმის თეორია.

ვაღიარებთ რა, რომ ტრავმას განსხვავებული ფორმები და გავლენა აქვს, რომელიც საზოგადოებრივი გეოგრაფიის მრავალი დარგის ყურადღების ცენტრში უნდა მოექცეს, გაცილებით მეტია შესასწავლი ტრავმისა და ადგილის კავშირის შესახებ - კერძოდ, აფრო-ამერიკელთა გეოგრაფიის მაგალითზე დაყრდნობით - სადაც გათვალისწინებული იქნება აღდგენისა და მოშუშების პროცესები, რომელსაც გადარჩენილები გადიან, და სხვათა მცდელობები, რომელიც მხარს უჭერს ან ძირს უთხრის მათ. აგრეთევე ბევრი რამის სწავლაა შესაძლებელი აფრო-ამერიკელთა და ფემინისტური ეპისტემოლოგიებიდან კვლევითი პრაქტიკების შესახებ, რომლებიც პატივს სცემენ მოშუშებას და მხარს უჭერენ ტრავმასთან დაკავშირებული სამართლიანობის აღდგენას. და ბოლოს, გეოგრაფები ნელა მიიწევენ წინ ტრავმით ინფორმირებული ზრუნვისა და გარემოს კვლევაში. საინტერესოა, როგორი იქნებოდა ტრავმით ინფორმირებული გეოგრაფიები, კვლევა და პედაგოგიკა?

 თარგმნა დეა რუსიშვილმა